مسجد و کارکردهای فردی و اجتماعی آن

مسجد و کارکردهای فردی و اجتماعی آن

دکتر رضا کردی

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زرند

چکیده

در جستار حاضر می کوشیم با استناد به منابع اصیل معرفتی اسلام به ویژه قرآن مقدس، مفهوم«عبادت» را در معنای عام آن و کارکردهای عبادی مسجد را بیان کنیم. بر اساس این تحقیق، کارکردهای عبادی مسجد در بردارنده ابعاد فردی و فرافردی انسان می شود. کارکرد مهم فردی مسجد، آرامش روانی و اطمینان نفس نمازگزار است و در بعد فرافردی کارکردهای اجتماعی، سیاسی و علمی و فرهنگی را به وضوح می توان مشاهده کرد.

واژگان کلیدی

مسجد، نماز، آرامش روحی، مفهوم امت، منبر.

مقدمه

پرستش در فرهنگ و اندیشۀ اسلامی منحصر به بیان شماری از اذکار، ادعیه و اوراد و انجام تعدادی اعمال خاص نیست. در بحث رابطۀ مخلوق با خالق دو اصطلاح نزدیک به هم در این فرهنگ وجود دارد:

1-      عبودیت یا پرستندگی در مفهوم کلان و کلی

2-      عبادت یا پرستش در مفهوم خرد و جزئی.

مبنای این تقسیم بندی، نوع نگرش انسان شناختی خاص اسلام است. بر طبق این نگرش، انسان بنا بر سرشت اخلاقی خداجوی و معنویت گرای خود، همواره نسبت به جهان برتر و ماورائی احساس تعلق و خاکساری می کند. بر اساس این مفهوم انسان ها همه پرستنده اند؛ از آن روی که پرستندگی مفهومی قلبی و دورئی دارد. اما آنجا که سخن از عبادت یا پرستش به عیان می آید، ذهن آدمی به طور خود به خودی متوجه تعدادی از اعمال با حرکات و شیوه های خاص از قبیل نماز، روزه، دعا، حج و امثال آن می شود.

اما باید گفت در اسلام ـ بر خلاف دیگر ادیان ـ دایره عبادت کمتر از عبودیت نیست و عبادت می تواند به طور بالقوه هر فعلی را هر چند عادی و غریزی باشد در برگیرد؛ حتی پیوند زناشوئی در زمره عبادات به شمار می رود و نه قرار دادهای اجتماعی. هم چنان که دیدن، شنیدن، خوردن، آشامیدن و راه رفتن در صورتی که از قصد و نیت الهی و پشتوانه معنوی و اخلاقی برخوردار باشد در زمره عبادات محسوب می شود. در روایتی مشهور از پیامبر(ص) نقل شده است که: انما الاعمال بالنیات و لکل امرءٍ مانوی(قرطبی، تفسیر، 2/370 ؛ بستی، 11/211 ؛ ترمذی، 3/190).

بدین ترتیب آنچه ملاک ارزشمندی اعمال آدمی می شود نه خود عمل بلکه نیتی است که به مثابه پشتوانه آن است و همان گونه که اسکناس بدون پشتوانه، تکه کاغذی بیش نیست، یک رفتار هر چند اخلاقی و به ظاهر عبادی بدون قصد صحیح و صادقانه فاقد ارزش است. شاید سخن شکایت آمیز امام حسین بن علی(ع) ناظر به همین معنی باشد که فرمود: الناس عبید الدنیا و الدین لعق علی السنتهم یحو طونه مادرّت معایشهم و اذا محّصوا بالبلاء قَلّ الدیانون(حرانی، 245؛ مجلسی، 44/383).

یعنی انسان بندگان دنیایند و دین تنها لیسه ای است بر زبان آنها... به عبارت دیگر انسان ها حقیقت و جوهر دین را  که اخلاق و اصلاح نیست و اصلاح رفتار است به درستی درک نکرده اند. از همین روی دنیا به جای آنکه برای آنها ابزار باشد، به هدف تبدیل شده است و نه تنها  دنیا هم چون ابزاری سودمند در دست آنها نیست که آنها خود به بندگانی بی اراده برای آن تبدیل شده اند.

پس اگر دایره اعمال به وسعت تمامی اعمال، حرکات و سکنات آدمی است، مکان و محل خاصی نیز نمی توان برای این اعمال در نظر گرفت.

مگر همه جهان و هر کجا که امکان زیستن برای آدمی وجود داشته باشد. بدین ترتیب، عالم که محضر خداست، یکسره پرستشگاه آدمیان است. به همین علت، نهادی به نام مسجد در طول تاریخ اسلام، همواره دارای کارکردهای گوناگون بوده و افعال، حرکات و اعمال متعددی در آن انجام می شده است. مانند برپایی نماز و دعا، استماع سخنان پیامبر(ص)، آگاهی از وحی و احکام شرع، اعلان جنگ و عقد صلح، رتق و فتق مسائل اجتماعی و قضاوت، تقسیم غنایم، تشییع جنازه و حتی دفن مردگان. در این میان مهمترین کارکردهای این نهاد مقدس عبارتند از: روانی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی.

الف ـ کارکرد روانی

از مساجد با عنوان«بیت الله» یا خانه خدا یاد می شود؛ در حالی که خداوند به عنوان خالق هستی نیازی به مکان ندارد. می توان دریافت که این نامگذاری و لقب از آن اوست که مسجد متعلق به انسان یعنی خلیفۀ خداوند بر زمین است. این محل از آن رو خانۀ خداست که افراد و جماعاتی از انسان ها در این مکان خداوند را یاد می کنند. لذا در قرآن سخن از«ذکر الله» به میان آمده است: فی بیوت اَذِنَ اللهَ ان تُرفع و یذکر فیها اسمه(نور/36).

پس مساجد نه خانه خدا بلکه خانه مشترک گروهی از انسان هاست که در آنجا خداوند را یاد می کنند و آنچه خانه و عرش خداوند است، قلب انسان کامل است که قلب المؤمن عرش الرحمن(مجلسی، 55/39؛ سبزواری، 34)  و مسجد الحرام را از آن روی بیت الله الاعظم می نامند که جمعیت انبوهی از انسان ها در آن به نام و یاد خدا گرد می آیند. این ذکر با به خاطر آوردن و حصول صورت شیء در ذهن متفاوت است. زیرا از ساختن یک تصویر خیالی در ذهن هیج احساسی ژرف و مؤثری حاصل نمی شود؛ نظیر آنکه کسی تصویر یک گلستان یا ساختمان را در ذهن مجسم سازد. اما ذکر خداوند دارای کارکرد روانی که قرآن بدان اشاره کرده است: الا بذکر الله تطمئن القلوب( رعد / 28 ) اطمینان بخشی به انسان و امید به آینده، اطمینان به و اینکه آدمی از پشتوانه محکمی برخوردار است، مهمترین نتیجۀ ذکر خداوند است. در قرآن سخن از رهایی مؤمنان نماز گزار از ترس و اندوه به میان آمده است: انّ الذین آمنوا و عملوا الصالحات و اقاموا الصلوه و آتوا الزکاه لهم اجرهم عند ربهم و لاخوف علیهم و لا هم یحزنون(بقره/277) براساس این آیه، لازمۀ باور قلبی، تجلی باور در عمل و انجام کار نیک است؛ آنگاه بر پایی نماز و پرداخت زکات. در این صورت ترس از آینده و اندوه نسبت به گذشته از میان خواهد رفت. هم چنین قرآن به بیان حال کسانی پرداخته است که به علت خودداری از بر پا داشتن نماز و پرداخت زکات دچار ترس از نبرد شده اند(نساء/77). در فرازی دیگر از قرآن مقدس لقمان به پسرش سفارش می کند که نماز را برپا دارد، امر به معروف کند و در ناملایمات شکیبایی ورزد(لقمان/17)؛ گویی این سه همچون رنجیره ای به هم پیوسته هستند. چنانکه در بیان اوصاف مؤمنان می فرماید: چون یاد خدا شود دلشان از هراسی[عاشقانه] پر شود و بر ناخوشی ها شکیبایی ورزند؛ نماز را برپا دارند و دارایی خود را بی استفاده خلق نگذارند(حج/35).

ب ـ کارکرد اجتماعی

از جمله تعبیرهایی که در قرآن از انسان به کار رفته، واژۀ «انسی» است. مفهوم این لفظ آن است که انسان ها به طور طبیعی آن گونه اند که با یکدیگر انس و الفت برقرار می نمایند و به یکدیگر وابسته می شوند. البته فرزندان آدم در مراکز فحشاء و پلیدی و بزه کاری نیز می توانند با یکدیگر مأنوس شوند؛ اما نتیجه ای که از آن گونه انس و الفت به دست می آید آرامش و اطمینان قلب نیست؛ بلکه در موارد بسیاری، عذاب وجدان، احساس حقارت، احساس گناه و خشونت طلبی حاصل آن خواهد بود.(مائده /91) در قرآن اشاره به پیوند مودّت و استواری روابط اجتماعی میان اهل ایمان شده است از آن روی که ایشان به خوبی ها توصیه می کنند و از پلیدی ها باز می دارند؛ نماز را بر پا می کنند؛ زکات می پردازند و از خدا و رسول او اطاعت               می کنند(توبه/71).

در آموزه های اسلامی بیان برپایی نماز و پرداخت زکات و یاری تهیدستان به هدف ستردن فقر از اجتماع، رابطه ای موجود است. زیرا نمازگزار حقیقی کسی است که با طوع و رعبت در این امر مهم گام بر می دارد. قرآن بیان می کند که نفقات گروهی که ایمان حقیقی ندارند و منافق و ریاکارند پذیرفتنی نیست؛ زیرا حضور این عده در نماز با تنبلی و ادای مالشان با کراهت همراه است(توبه/54).

حاصل ذکر دسته جمعی خداوند در یک محل ـ که از قداست نیز برخوردار است ـ شناخت بیشتر انسان ها از یکدیگر و تعلق خاطر بیان آنها خواهد بود. در طول تاریخ اسلام مساجد همواره کانونی برای دستگیری از بینوایان، خانه ای برای افراد    بی خانمان و مسافران خسته و بنیادی برای انجام امور خیر بوده است.

ج ـ کارکرد سیاسی

نخستین مسجد در تاریخ اسلام زمانی ساخته شده که پیامبر(ص) و مسلمانان از مکه به مدینه کوچیدند و زمینه برای تشکیل یک نظام سیاسی مبتنی بر دین و اخلاق فراهم گشت. مسجد زمینه ساز شکل گیری مفهوم«امت» یا«امت واحده»(یونس/19) بود و هر گونه تلاشی برای از بین بردن این یکپارچگی و انسجام با مخالفت اسلام روبرو شد. چنان که پیامبر(ص) فرمان تخریب مسجد ضرار را که دوست نمایان کنیه توز برای ایجاد دو دستگی در صفوف مسلمانان بنا کرده بودند صادر کرد(توبه/107؛ عاملی، 19/101 ؛ نوری، 3/438؛ کلاعی، 2/281).

مسجد به حکم ذات و طبیعت خود تربیت کننده افراد دارای سعه صدر و بردبار و در عین حال با صلابت و شجاع است. در حالی که همه دیکتاتورهای جهان به رغم ظاهر ترسناکشان انسان های توسویی هستند؛ چنان که نمونه های بارز آنها را در دوران معاصر می توان در چهره کسانی چون پهلوی اول و دوم و صدام حسین مشاهده کرد. اسلام استبداد رأی و خودکامگی را در تمامی شئون از جمله در سیاست و حکمرانی منع کرده است. این سخن از امام علی بن ابی طالب(ع)  مشهور است که: من استبدّ برأیه هلکَ(عبده، 41 ). یعنی هر که خودکامگی در پیش گیرد از رحمت خداوند به دور است. به همین دلیل اسلام اصل شورا را در تصمیم گیری های اساسی مربوط به جامعه مطرح ساخته است. داده های تاریخی حکایت از آن می کند که پیامبر اعظم(ص) از مسجد به عنوان مجلس شورا و محلی برای تبادل اخبار و اطلاعات و تصمیم گیری و تصمیم سازی استفاده می کرده است(ابن کثیر، تفسیر، 1/421؛ کتانی، 19).

در سوره آل عمران آیه 159 دلیل موفقیت پیامبر(ص) در دعوت دینی و اخلاقی خود این گونه بیان شده است: تو به خاطر رحمتی که از سوی خدا دریافت کرده ای با آنان به ملایمت رفتار می کنی... مضمون آیه چنین است که دلیل توفیق تو رفتار نیک توأم با صداقت و مهرورزی توبا پیروانت است و اگر تو فردی خشن، یکدنده و دیکتاتور بودی یاران از اطرافت پراکنده می شدند. این شیوه را دنبال کن و با یارانت مشورت کن؛ اما مطیع بی چون و چرای دیگران مباش و در تصمیم گیری خردمندانه و همراه با استدلال و عقلانیت، قاطعیت و عزم جدی را در پیش بگیرد.

بی شک موضوع شورا اگر با شرایط و لوازمش تحقق پذیرد، به لحاظ شرعی از حجّیت و اعتبار برخوردار است. به علاوه، مسجد با داشتن امام، محراب، جهت و شکل خاص نمادی از زندگی سیاسی، اجتماعی و فکری مسلمانان است.

د ـ کارکرد علمی و فرهنگی

مسجد مدینه نخستین نهاد علمی و آموزشی در تاریخ اسلام است. قرآن در موارد بسیار و به مقتضای حال، افراد بشر را به تفکر و تعقل و ارج نهادن بر دانش و دانشمندان فراخوانده است. در نخستین آیات یعنی آیات نخست سوره علق از خواندن و آموختن و قلم سخن به میان آمده و اولویت دانش و معرفت مورد تأیید قرار گرفته است و این کلام الهی آیتی است بر اینکه دانش در مقام منیع و دانشمند در مرتبه رفیع قرار دارد: یرفع الله الذین آمنوا و الذین اوتوا العلم درجات(مجادله/13). روی همین اصل، مساجد همواره محل تشکیل حلقه های درس و بحث و مناظره و مذاکره علمی بوده اند و مساجدی هم چون جامع اموی دمشق، جامع زیتونه تونس، جامع قیروان، جامع منصور بغداد، جامع اعظم قرطبه، جامع قرویین فارس، جامع ابن طولون مصر و جامع الازهر قاهره افزون بر اینکه مراکز نماز و دعا بوده اند در آنها کرسی تدریس برپا بوده است(غنیمه، 70-81)؛ چنان که تا به امروز نیز مراکز علوم دینی سنتی شیعه همین شیوه را دنبال می کنند. در مقابل، اعراض کنندگان از مسجد به گفتۀ قرآن همواره افراد سبک سر، جاهل و عاری از فرهنگ والای انسانی بوده اند. قرآن در اشاره به مشرکان و اهل کفر ونفاق می فرماید: چون بانگ نماز بشنوند آن را وسیله تمسخر و مسخرگی قرار می دهند؛ دلیل این امر آن است که آنان عقل خود را به کار نمی بندند(مائده/58).

کتاب شناسی

1-      قرآن کریم

2-      ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالفکر، 1401ق.

3-      بستی، ابن حبان، صحیح ابن حبان، به کوشش شعیب ارناؤوط، بیروت، مؤسسه الرساله، 1404 ق/ 1993م.

4-      حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1363ش/ 1404ق.

5-      ترمذی، محمد بن علی، نوادر الاصول فی احادیث الرسول، به کوشش عبدالرحمن عمیره، بیروت، دارالجیل، 1992م.

6-      سبزواری، شرح اسماء الحسنی، بی جا، مکتبه بصیرتی، بی تا.

7-      عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1409ق.

8-      عبده، محمد نهج البلاغه، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.

9-      غنیمه ، عبدالرحیم ، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی ، ترجمه دکتر نورالله کسایی ، تهران ، توس ، 1372 ش.

10-  قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبد العلیم البردونی، قاهره، دار الشعب، 1372 ق.

11-  کتانی، عبدالحی، نظام الحکومه النبویه المسمی التراتیب الاداریه، به کوشش محمد رضوان الدایه، بیروت، دارالکتاب العربی، 1410ق.

12- کلاعی، ابوالربیع سلیمان بن موسی، الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله و الثلاثه الخلفاء، به کوشش محمد کمال الدین عزالدین علی، بیروت عالم الکتب 1997م.

13-  مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت ،

14-  نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408ق.